Διδάσκων: Θανάσης Νάκας, Καθηγητής Γλωσσολογίας, ΠΤΔΕ/ΕΚΠΑ

Περιεχόμενο μαθήματος: Συγχρονική περιγραφή του λεξιλογίου της νέας ελληνικής: λεξιλο­γι­κά / εννοιολογικά πεδία, σημασιολογικές σχέσεις (πολυση­μία, συνωνυμία, αντίθε­ση, υπω­νυ­μία, υπερωνυμία), ετυμολογική συγγένεια, οικογένειες λέξεων. Στοιχεία δια­χρο­νικής σημασιολογίας (διαχρονική μετα­βο­λή της σημασίας των λέξεων: πλάτεμα vs. στένεμα, βελτίωση vs. χειροτέ­ρευση, κ.ά.). Είδη λεξικών αντιθέσεων (εσωτερικές vs. εξωτερικές / μορφολεξικές, φαινομενικές, ‘εναντιώσεις’ vs. ‘αντιφάσεις’, φυσικές vs. συμβατικές, αριθμητικές / ποσο­τικές, τοπικές, χρονικές, κατευθυνσιακές, αντιθέσεις- αντιστροφές, διπλές α­ντιθέσεις). Η δημιουργία μεγάλου αριθμού λεξιλογικών σημασιολογικών ζευγών με συμπλη­ρω­ματική κατανομή, ως το αποτέλεσμα της μακρόχρονης συνύπαρξης της κα­θα­ρεύουσας ως της ‘υψηλής ποι­κιλίας’ και της δημοτικής ως της ‘χαμηλής ποικιλίας΄. Συνωνυμικά ζεύγη: οικία ~ σπίτι, ίππος ~ άλογο, κ.ά.π. Ετυ­μολογικά ζεύγη: θεωρία ~ θωριά, περιέργως ~ περίερ­γα κ.ά.π. Ρητορική τους εκμετάλλευση σε δημοσιογραφικά κ.ά. κείμενα. Αξιοποίησή τους στη σχο­λική διδασκαλία του λεξιλογίου (υποδείγματα ασκήσεων). [Ένα παράδειγμα εφαρμογής στο αφηγηματικό έργο του Παπαδια­μά­ντη: συ­νωνυ­μι­κά και ε­τυ­μολογικά ζεύγη ως στοιχείο ύφους]. Η έννοια του νεολογισμού. Νεολογικά λεξικά. Δανεισμός και νεολογία. Είδη δα­νεί­ων (άμεσα, έμμεσα, μεταφραστικά, αντιδάνεια, υβρίδια). Νεολογία και επιστημονική ορολογία. Νεολογία και δημοσιογραφία. Νεολογικά πολυλεκτικά σύνθετα στον δημοσιο­γραφι­κό και τον δια­φημιστικό λόγο. Η σύμφυρση και η επανετυμολόγηση ως νεολογικοί μηχανισμοί. Λεξικοί συμφυρμοί και επανετυμολογήσεις στη δημοσιογραφία, τη διαφήμιση, τα ι­στο­λόγια και τη λογοτεχνία για παιδιά. Νεολογία και λογοτεχνία. Ποιητικοί νεολογισμοί.

Μέθοδοι διδασκαλίας: Διάλεξη, Ατομική και ομαδική εργασία, Παρουσιάσεις pa­pers από φοιτητές, Προβολή videos-DVD με συναφές περιεχόμενο.

Αναμενόμενα μαθησιακά αποτελέσματα: Μετά την ολοκλήρωση του μαθήματος, ο φοιτητής θα είναι σε θέση: να αναγνωρίζει τις διάφορες σημασιακές σχέσεις μεταξύ των λέξεων καθώς και τα διάφορα υποσυστήματα οργάνωσης του λεξιλογίου με βάση τη σημασία ή την ετυμολογική συγγένεια· να αναγνωρίζει τα διάφορα επίπεδα χρήσης των λέξεων με βάση την προέλευσή τους από την ‘υψηλή’ ή τη χαμηλή ποικιλία· να διαφοροποιεί τα επιμέρους είδη των λεξικών δανείων και των νεολογισμών και να συνειδητοποιεί τον τρόπο ένταξής τους στον κορμό του λεξιλογίου· να σχεδιάζει μαθήματα σχετικά με τη διδασκαλία του λεξιλογίου και να προε­τοι­μάζει σχετικό διδακτικό υλικό.

Μέθοδοι αξιολόγησης: Ατομική εργασία, Ομαδική εργασία-παρουσία­ση, Τελική εξέταση.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Αναστασιάδη- Συμεωνίδη, Α. 1986. Η Nεολογία στην Κοινή Νε­­­­­­ο­­ελλη­νική. Θεσ­σαλονίκη. ΑΠΘ / Επιστημονική Επετη­ρί­δα Φιλοσοφικής Σχολής.

Αναστασιάδη- Συμεωνίδη, Α. 1994. Νεολογικός Δανεισμός της Νεοελ­λη­νι­κής. Άμεσα Δάνεια από τη Γαλλική και Αγγλοαμερικανική. Μορ­φο­φω­νολογική Ανάλυση, Θεσσαλονίκη.

Καλογεράς, Β. 1975. Ηχοποίητες Λέξεις και Ρίζες στην Ελληνική. Θεσ­σα­λονίκη.

Κατσούδα, Γ. & Θαν. Νάκας.  2013. Όψεις της Νεολογίας: Σύμφυρση και Επα­­νετυ­μο­λόγηση (Ολικοί και μερικοί λεξικοί συμφυρμοί στη δη­μο­σιο­γραφία, τη δια­φή­μιση, τα ιστολόγια και τη λογοτεχνία για παι­διά). Πατάκης.

Μήτσης, Ναπ. & Δ. Καραδήμος (επιμ.) 2007. Η Διδασκαλία της Γλώσσας (Επι­ση­μάνσεις – Παρατηρήσεις – Προοπτικές). Gutenberg [κεφ. 1: “Η διδα­σκαλία του λεξιλογίου (μια διαθεματική- διεπιστη­μο­νική προσέγ­γιση)”].

Νάκας, Θαν. 1993. “Η λεξική αντίθεση και η ρητορική της” (Α΄ Μέρος), Λεξικο­γρα­φικόν Δελτίον (της Ακα­δημίας Αθηνών), τόμ. ΙΗ΄, σσ. 199-274.

Νάκας, Θαν. 1995. “Η γλώσσα των ΜΜΕ στην εκπαιδευτική διαδικασία”, στον τό­μο Μέ­σα Μαζ­ι­κής Ενημέ­ρωσης και Σχολείο (Πρα­κτι­κά Δέκατου Διημέρου Εκ­παιδευ­τικού Προβλημα­τι­σμού), Αθήνα, 20-21 Μαΐου 1995, Σύλλογος Εκπαι­δευτικών Λειτουργών Κολ­λεγίου Αθη­νών, σσ. 61-87.

Νάκας, Θαν. & Ζ. Γαβριηλίδου. 2005. Δημοσιογραφία και Νε­ο­λο­γία. Τίτλοι- ευρή­ματα για θέματα- εκπλήξεις. Πατά­κης.

Νάκας, Θαν. ⁴2006. Γλωσσοφιλολογικά, Δ΄. Πατάκης [κεφ. 1: “Ζεύγη λόγιων και λαϊ­κών λέξεων (συνωνυμικά και ετυμολογικά): μια διδα­κτική  πρότα­ση” -14: “Πα­­παρούνες και μήκωνες, ρέματα και ρεύματα (: Στοιχείο ύφους στον Πα­πα­δια­μάντη)” -15: “Λεξιλόγιο και συμφραστικοί πίνακες των Απάντων του Πα­πα­διαμάντη (με την τεχνική υ­ποστήριξη του ‘Θησαυ­ρού της Ελληνικης Γλώσσης’)”].

Νάκας, Θαν. 2007. “Φαινομενικές αντιθέσεις (ή αντιθέσεις μόνον ως προς το σημαί­νον)”, στον συλλογικό τό­μο Η Διδασκαλία της Γλώσσας (Επισημάνσεις – Παρα­τηρήσεις – Προο­πτι­κές), επιμ. Ν.Σπ. Μήτσης & Δ.Θ. Καραδήμος, Guten­berg, σσ. 87-147.

Σετάτος, Μ. 1969. Τα Ετυμολογικά Σημασιολογικά Ζεύγη Λόγιων και Δημο­τικών Λέ­ξεων της Κοινής Νεοελληνικής. Θεσσαλονίκη,  χ.ε.

Σετάτος, Μ. 1992. “Η λειτουργική εκμετάλλευση της ποικιλίας στην Κοι­νή Νεοελ­ληνική”, ΑΠΘ / ΕΕΦΣ (Περίοδος Β΄) / Τεύχος Τμήματος Φιλο­λογίας (Τόμος Δεύ­τερος), Θεσσαλονίκη, σσ. 337-82.

Τομπαΐδης, Δ. 1978. Τα Συνωνυμικά Ζεύγη Λόγιων και Λαϊκών Λέξε­ων της Κοινής Νεοελληνικής, χ.ε.

Χριστοφίδου, Α. 2001. Ο Ποιητικός Νεολογισμός και οι Λειτουργίες του (Κειμενική- Γλωσ­σο­λογική Προσέγγιση στο Έργο του Οδυσσέα Ελύ­τη). Gutenberg.

[ΛΚΝ=] 1998. Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, Θεσσαλονίκη, Αριστοτέλειο Πανεπι­στήμιο / Ινστι­τούτο Νεοελληνικών Σπουδών / Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλ­λίδη.

[ΛΝΕΓ=] Μπαμπινιώτης Γ. ⁴2012. Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσ­σας, Κέντρο Λε­ξι­κολογίας.

Mπαμπινιώτης, Γ. 2010. Ετυμολογικό Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσ­σας. Κέντρο Λεξικολογίας.

Αναστασιάδη- Συμεωνίδη, Α. 2002. Αντίστροφο Λεξικό της Νέας Ελλη­νικής. ΑΠΘ / Ινστι­τούτο Νεοελληνικών Σπουδών / Ίδρυμα Μανόλη Τρι­αντα­φυλλίδη.

Βοσταντζόγλου, Θ. 1962. Αντιλεξικόν ή Ονομαστικόν της Νεοελ­ληνι­κής. Αθήναι.

Δημητρίου, Αντ. 1995. Λεξικό Νεοελληνισμών (Ιδιωτισμοί, Στερεότυπες Με­τα­φορές, Παρο­μοιώ­σεις, Λέξεις και Φράσεις). Γρηγόρη.

Κουμανούδης, Στ. 1900. Συναγωγή Νέων Λέξεων (υπό των Λογίων Πλα­σθεισών από της Αλώσεως μέχρι των Καθ’ Ημάς Χρόνων). Ερμής [α­νατύπ. 1980, 1999].